TZIJOB’AL RE RI AZARON UTUKEL KACHAKUNIK
Xtzijon Re: Alberto Valey Ajcot
Xtz’ib’an re: Benedicto Valey Chajaj
E rojertan ri oj tikawex oj k’o chupa wa mundo, ri qak’aslemal uya’om ri qaqaw chiqe ri oj achijab’, lik na k’ax taj; ma oj kojol utzij ri qaqaw. Echiri’ kutaq lo qasik’ixik ri qaqaw, jewa’ kub’i’ij: «Chepeta ri walk’o’al ri lik k’ax keb’enuna’o»---- kacha’. Ek’u ri’oj koje’ek che utayik ri kub’i’ij chiqe.
E ri qakoch qaloq’oxik xya’ chiqe ri’oj achijab’, e kaqatik qab’ix. Utz kaqatik ri kaqaj. Kaqatik ronoje uwach tiko’n: ab’ix, kinaq’, k’um, pix, sipoyix, santiya, mani’y, saq’u, aranxex, tulul, kape, tz’in, ajij, ooj, q’anum, mango, koko, tapa’l. Ronoje ri re katijik, kaqatiko. Kaqatiko yey na mero ta kojuya ri Qaqaw pa k’ax chupa ri qachak.
E la’ oj wajxaqib’, oj b’elejeb’ y k’olik oj lajuj kojchakun chwa ri qulew. Kachaqaw la qachak, ma lik unimal chak ri kaqa’ano. Na kojchakun ta k’u ri’ ruk’ la azaron; ki kaqa’ano e xa kaqaxim jun su’t che lu’qul la azaron chikaj. Tek’uchiri’ kujeq kachakun utukel. Ek’u la su’t lik karupurutik. Y kajopow k’u ri’ la azaron pacha’ kechakun uk’iyal achijab’. No’j wa’ xa utukel kachakunik.
Ek’u ri’oj achijab’ na jinta k’ax kojik’ow wi ma xa kojetz’an pa sak. Chuxe’ taq che’ oj k’owi y kojetz’anik. Kojki’kotik ma chimu’j kojik’ow ri jujun q’ij.
Ek’uchiri’ kojetz’anik, qakojom jun chajinel. Wa’ e ri t’orowos. Ma echiri’ kek’un li’xoqib’ ko’lkiya’a qawa pa tiki’l q’ij, e wa t’orowos kach’awik y jela’ kub’i’ij pan chiqe. Echiri’ kaqata ri’oj kach’awik, pa ch’u’jilal kojyakatajik, kojk’alalik ke’qachapa la qazaron y kaqa’an pacha’ lik kojchakunik. Lik chakojo’ kojch’uruw pa k’atan.
K’o k’u jun q’ij xojpajtajik, ma e la t’orowos xok lo uwaram y na xunab’ej taj echiri’ xek’un la aj ya’l wa. Li’xoqib’ xetak’ ka’n chuchi’ la chak, ma e u orayil re wa’im ri’ xek’un rike. Chwi k’u ri’, xemajtaj la’chijab’ chimu’j pa etz’anem ek’o wi, yey e taq la azaron kechakun kitukel. Xkipoq’ij lu’pakiq’ab’ la e ya’l wa, xesik’inik:
-----¡Ja’jee’y! -----xecha wa’-----. Lik kojk’axk’ob’ b’a lo ri’ ri’oj chu’anik la kiwa wa’chijab’. ¡Yey na kechakun ta wa’ la’! ¡Ma pa etz’anem wa’ la ek’o wi! Yey ri’oj lik chak ri k’o chwi qaq’ab’ -----xecha wa’.
Kalajaj k’u kipa ri’ la azaron xeb’ek pulew. Ni jumul chik xeyakataijk. Tob’ kek’alal chi la’chijab’ xe’kiyaka’, la azaron na xchakun ta chi utukel. Chiri’ k’u ri’ xojpajtaj wi kanoq.
Wo’ora kojchakunik, pero ruk’ ri qachuq’ab’ kaqachap la azaron. E ojertan ri’ ma utukel la azaron kachakunik.
Echiri’ xk’un saq chwach la t’orowos, xch’aw chi ne ri’; pero ya ek’o chi la aj ya’l wa chuchi’ la chak. Lik xwarik ma na xunab’ej ta nenare’ echiri’ xe’b’aq’an la ch’eken ruk’ y xkisokokaj la utza’m uje’. Xkisol b’i. Xew chi la jun ral ko ketekik, xkiketeb’a’ kan che la utz’am uje’. Ch’eken k’u la’ xe’anaw che. E uwari’che la uje’ la t’orowos jela’ u’anom kanoq.
